Upływa rok 2023, ustanowiony Rokiem Mikołaja Kopernika w związku z 550. rocznicą urodzin i 480. rocznicą śmierci uczonego. Z punktu widzenia ekonomisty Kopernik jawi się jako prekursor teorii ilościowej pieniądza. Co o Koperniku pisał prof. Edward Lipiński, kierujący naszą uczelnią i wykładający w latach 1923–1960, Patron Roku 2023 w SGH?
Mikołaj Kopernik (1473–1543) w powszechnej świadomości istnieje jako wybitny astronom oraz, jak przystało na przedstawiciela epoki Renesansu, człowiek wszechstronny; był także medykiem, teologiem oraz zarządcą dóbr kościelnych. Dokonał on także przełomu w naukach społecznych, wskazując na zagrożenie ze strony władzy państwowej w postaci nadmiernej kontroli nad działaniami innych ludzi (spoza władzy) przejawiające się w hamowaniu postępu dla korzyści własnej, np. poprzez zwiększanie ilości pieniądza w obiegu, prowadzące do jego deprecjacji i spadku zaufania do niego. Wobec tego Kopernik z punktu widzenia ekonomisty jawi się jako prekursor teorii ilościowej pieniądza (zmiany w ogólnym poziomie cen są prawie zawsze skutkiem zmian w podaży pieniądza) oraz prawdziwy autor prawa Greshama (zły pieniądz wypiera z obiegu dobry). Polski uczony poruszył niniejsze zagadnienia w swoich dwóch dziełach Traktacie o monetach z roku 1519 oraz Sposobie bicia monety z 1526 roku. Szczególnie intrygujące są okoliczności, w jakich zrodziło się jego zainteresowanie sprawami monetarnymi.
Uwarunkowania społeczno-gospodarcze, w jakich żyją i tworzą uczeni nie pozostają bez wpływu na ich poglądy i teorie. Nie inaczej było w przypadku Kopernika, który przyszedł na świat u schyłku przesiąkniętego pesymizmem Średniowiecza, aby doświadczyć pełnej optymizmu i wiary w możliwości człowieka epoki Odrodzenia. Na czas Renesansu przypadł także okres reformacji przeobrażającej w drastyczny sposób Europę poprzez krwawe konflikty. Kopernik musiał pisać swe wszechstronne i rewolucyjne dzieła ostrożnie, żeby jako kanonik zarządzający majątkiem Kościoła katolickiego nie narazić się jego władzy, a była ona w Polsce niekwestionowana za sprawą gorliwości króla Zygmunta I Starego (1467–1548), który z determinacją prześladował krytyków tej instytucji.
Na polu politycznym, w kontaktach z Kościołem, Kopernik cieszył się zaufaniem króla m.in. dlatego, że uczony wyraził publiczny sprzeciw wobec wyboru biskupów przez Watykan bez zgody Zygmunta I, doprowadzając do przywrócenia jego wpływu na ich mianowanie. Nie zaskakuje więc fakt, iż król, który musiał zmierzyć się z uporządkowaniem systemu pieniężnego, zaproponował Kopernikowi udział w dyskusji nad reformą.
W Polsce na początku XVI wieku funkcjonowały w zasadzie trzy systemy monetarne: polski, litewski i pruski, a w obiegu znajdowały się liczne, w tym sfałszowane monety, utrudniające rozliczenia w handlu zagranicznym. Dodatkowym problemem była inflacja, którą spowodowały napływ kruszców do Polski w wyniku odkryć geograficznych (w Europie Środkowej w latach 1470–1520 podaż srebra podwoiła się) oraz „psucie” (głównie przez niezależne od króla mennice) pieniądza poprzez zmniejszanie zawartości kruszców szlachetnych w monetach, dzięki czemu można było zwiększać ich podaż. Warto podkreślić, że polska gospodarka pierwszych dekad XVI wieku nie rozwijała się równomiernie. Polska jako największy eksporter zbóż w Europie i jeden z czołowych dostawców surowców (drewno, żelazo itd.) dla wchodzących na drogę uprzemysłowienia Niderlandów i Anglii nie doprowadziła do dywersyfikacji produkcji. Nie rozwinęły się przemysł włókienniczy ani rzemiosło, co przy napływie pieniędzy z tytułu eksportu surowców powodowało inflację oraz zmuszało kraj do zwiększania importu produktów przemysłowych. Działo się tak w wyniku kontroli produkcji rolnej przez magnaterię, która bogacąc się na wywozie surowców, zubożała pozostałe grupy społeczne.
Kopernik wraz z Justusem Ludwikiem Decjuszem, doradcą Zygmunta I Starego oraz przyjacielem Erazma z Rotterdamu, prowadził spór co do kształtu reformy systemu monetarnego, która miała na celu wyeliminowanie powszechnej drożyzny (w Rzeczpospolitej w latach 1510–1520 ceny podwoiły się, a ceny produktów rolnych w latach 1515–1520 wzrosły o 250%). Kopernik podkreślał, że pieniądz jest nie tylko środkiem wymiany, lecz także miernikiem wartości, dlatego jego wartość powinna być stała w trosce o rozwój handlu. Według Kopernika inflacja wynikała ze „spodlenia” pieniędzy, czyli pogorszenia ich jakości w taki sposób, iż zmniejszona zawartość złota lub srebra w monetach sprzyjała wzrostowi ich ilości w obiegu. Wyraził to wprost w swoim dziele z 1526 roku Sposób bicia monety: „Moneta traci na szacunku szczególnie wskutek nadmiernej jej ilości”, a „[…] powszechna drożyzna pochodzi ze spodlenia pieniądza”.
Sformułowania te traktowane są w literaturze jako przyczynek do stworzenia teorii ilościowej pieniądza, której istotę wyraził dopiero w 1752 roku David Hume, głosząc zasadę neutralności pieniądza, czyli stwierdzenie, że w długim okresie zwiększenie ilości pieniądza w obiegu prowadzi wyłącznie do wzrostu ogólnego poziomu cen. Kopernik ewidentnie dostrzegł zależność pomiędzy zmianą podaży monet a cenami pozostałych towarów, a jego dzieło z 1526 roku zostało dostrzeżone przez J. Schumpetera w kompleksowej pracy Historia analizy ekonomicznej z 1954 roku (wydana pośmiertnie).
Niestety w literaturze ekonomicznej okresu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej przedstawiciele marksizmu, jak prof. Edward Lipiński, przeczyli temu, iż wybitny polski uczony mógł błędnie w ich ocenie pojmować zjawiska pieniężne, dlatego przez dziesiątki lat nie promowano w Polsce dorobku Kopernika jako prekursora myśli ekonomicznej. Z pozycji marksowskiej teorii pieniądza (pieniądz kruszcowy według Marksa jest miarą wartości tylko dlatego, że sam jest produktem pracy, a jego ilość nie ma wpływu na ogólny poziom cen) Edward Lipiński argumentował, że według Kopernika siła nabywcza monet zależy od ilości zawartego w nich kruszcu, a ceny pozostałych dóbr zmieniają się proporcjonalnie do zmian ilości srebra lub złota w monetach. Lipiński niepoprawnie interpretował użyte przez Kopernika słowo „szacunek” w odniesieniu do monety. Zdaniem Lipińskiego opierał się on tylko na wartości kruszcu (w rzeczywistości „szacunek” oznaczał w pracach Kopernika wartość nominalną lub popyt na monety, który mógł sprawiać, iż ich wartość rynkowa różniła się od wartości kruszcu). Doszedł na tej podstawie do wniosku, że w rozważaniach Kopernika szacunek monety nie może zmieniać się niezależnie od zawartości kruszcu, co przeczy prawdziwemu poglądowi astronoma. Szacunek monety mógł według Kopernika przewyższać jej wartość utożsamianą z ilością zawartego w niej kruszcu i wtedy moneta była przeszacowana. Gdy fakt ten po czasie stawał się widoczny, ceny towarów rosły.
Inflacja nie była jedynym negatywnym skutkiem psucia pieniądza, gdyż obniżenie jakości monet wpływało także na wypieranie z obiegu tych o wysokiej zawartości kruszców szlachetnych, ponieważ podmioty dysponujące odpowiednią informacją (np. złotnicy) gromadziły „dobre” monety, płacąc wyłącznie „gorszymi” lub eksportowali te pierwsze. Zjawisko to współcześnie opisywane jest mianem prawa Greshama od nazwiska angielskiego kupca i finansisty, który urodził się w roku napisania przez Kopernika Traktatu o monetach, czyli w roku 1519, gdy po raz pierwszy Kopernik poruszył powyższe zagadnienie (prawdopodobnie pracował nad nim już w 1517 roku). Nie ma wobec tego wątpliwości co do pierwszeństwa Kopernika w sformułowaniu niniejszego prawa (niektórzy autorzy wskazują, iż jego rzeczywistym twórcą był XIV-wieczny biskup Mikołaj Oresmiusz).
Mając ugruntowane poglądy na sprawy monetarne, Kopernik starał się przekonać Decjusza o ich słuszności, lecz jego oponent nie przyjmował do wiadomości faktu, iż pieniądz gorszy wypiera lepszy. Decjusz zakwestionował w konsekwencji zasadność całej koncepcji reformy zaproponowanej przez Kopernika. Uderzała ona w dodatku w plany króla, który miał do zrealizowania interesy polityczny oraz własny. Kopernik w dziele z 1526 roku postulował utrzymanie w królestwie wyłącznie jednej mennicy, żeby kontrolować podaż pieniądza („[…] aby się wystrzegano zbytniej ilości monet”). Niestety z powodów politycznych nie udało się tego celu osiągnąć i funkcjonowały dwie mennice: polska i litewska. Ponadto Kopernik zalecił wycofanie starej monety z obiegu przy wprowadzaniu nowej (prawo Greshama) wbrew poglądowi Decjusza, który uważał, że „zła” moneta po jakimś czasie od wprowadzenia nowej samoistnie zniknie z obiegu (np. zostanie wyeksportowana). To, co dziś nazywamy dochodem senioralnym (dochód z tytułu emisji pieniądza), powinno zdaniem Kopernika wystarczać tylko na pokrycie wydatków menniczych, czyli król nie powinien czerpać zysków na finansowanie swoich wydatków dzięki wprowadzaniu monet do obiegu. Kopernik uważał, że takie praktyki prowadzą do psucia pieniądza. Jak łatwo się domyślić, Zygmunt I nie przystał na te rozwiązania (normalną praktyką w ówczesnej Europie było osiąganie korzyści przez władców z emisji pieniądza) i zrealizował gorszy projekt Decjusza, który doprowadził do dalszego spadku wartości pieniądza.
Można zaryzykować stwierdzenie, że projekt reformy Kopernika, zakładający monopol na emisję pieniądza oraz wyeliminowanie zysków quasi-fiskalnych z tej działalności państwa, był rewolucyjny jak na czasy, w których żył. Chociaż dziś przewaga pomysłu Kopernika nad koncepcją Decjusza jest wyraźna, wówczas z różnych względów nie przyjęto propozycji astronoma. Być może obok czynników politycznych i finansowych zaważyła rzecz tak trywialna, jak próżność króla, na którego cześć pisał listy pochwalne wybitny humanista Erazm z Rotterdamu – przyjaciel Decjusza.
Wkład Kopernika w rozwój teorii pieniądza jest niewątpliwy, chociaż ze względu na ewolucję jego formy stwierdzenie Kopernika o wypieraniu pieniądza o wyższej zawartości kruszcu przez ten o zawartości niższej ma znaczenie przede wszystkim historyczne. Jednak obserwacja dotycząca wpływu „psucia” pieniądza na wzrost ogólnego poziomu cen pozostaje w mocy, gdyż bez względu na materiał, z którego zrobiony jest pieniądz, władze monetarne nierzadko nadal ulegają pokusie zwiększania jego ilości w obiegu, generując inflację, czyli zmniejszenie wartości jednostki pieniężnej. Troska Kopernika o wartość pieniądza stanowiła dla niego jeden z najmniej rozumianych elementów gwarancji bezpieczeństwa państwa. Niech słowa wielkiego uczonego posłużą za podsumowanie niniejszego artykułu: „Z pośród niezliczonej ilości klęsk, które zwykle powodują upadek królestw, księstw i rzeczpospolitych, cztery według mego zdania są najniebezpieczniejsze, a mianowicie: niezgoda, wielka śmiertelność, nieurodzaj i spodlenie pieniędzy. Trzy pierwsze są tak oczywiste dla każdego, że nie ma człowieka, który by o nich nie wiedział. Jednak jeśli chodzi o czwartą, dotyczącą pieniądza, to poza garstką ludzi o wyjątkowych zdolnościach niewiele jest osób, które by się nią interesowały. Dzieje się tak dlatego, że klęska ta nie rujnuje państwa od razu, lecz powoli, działając jakby w sposób ukryty”.
DR MAŁGORZATA KORCZYK, Katedra Polityki Gospodarczej i Teorii Pieniądza, Kolegium Zarządzania i Finansów SGH
Bibliografia:
Bernholz P., Kugler P., The Price resolution in the 16th Century. Empirical results from structural vectorautoregression model, WWZ Working Paper, No. 12/07, University of Basel, Center of Business and Economics (WWZ), Basel, 2007.
Dmochowski J., Mikołaja Kopernika rozprawy o monecie i inne pisma ekonomiczne oraz J.L. Decjusza Traktat o biciu monety, wyd. Wyższej Szkoły Handlowej, Warszawa 1923.
Erazm z Rotterdamu, Pochwała głupoty, wyd. Altaya, Warszawa 2001.
Friedman M., Quantity Theory of Money, [w:] The New Palgrave. Money, The Macmillan Press, London 1989.
Gigliotti J., The Role of High Inflation in the Decline of Sixteenth CenturyPoland-Lithuania’s Economy, [w:] The Polish Review, vol. LIV, no. 1, pp. 61–76, The Polish Institute of Arts and Sciences of America, 2009.
Huizinga J., Jesień średniowiecza, PIW, Warszawa 1967.
Ingram J.K., Historia ekonomii politycznej, wyd. E. Wende i Spółka, Warszawa 1907.
Koszutski S., Podręcznik ekonomii politycznej, Nakład Gebethnera i Wolffa, Kraków 1912.
Lewiński J., Twórcy ekonomii politycznej, Biblioteka Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1935.
Lipiński E., Studia nad historią polskiej myśli ekonomicznej, PWN, Warszawa 1956.
Niehans J., A History of Economic Theory. Classic Contributions 1720–1980, The Johns Hopkins University Press, Baltimore and London 1994.
Rothbard M., An Austrian Perspective on the History of Economic Thought, [w:] Economic Thought Before Adam Smith, vol. I; www.mises.org/library/copernicus-and-quantity-theory-money (dostęp: 10.07.2023).
Schumpeter J., History of Economic Analysis, Collier, New York 1954.
Zagóra-Jonszta U., Spór Kopernika z Decjuszem o reformę pieniężną – spojrzenie współczesne, [w:] Współczesne problemy ekonomiczne, Zeszyty naukowe nr 6, Uniwersytet Szczeciński, 2013.
Strony internetowe:
https://www.britannica.com/money/topic/Greshams-law (dostęp: 1.07.2023).
