CZYLI O PUBLIKOWANIU W OPEN ACCESS ZGODNIE Z PLANEM S.
W 2021 r., czyli trzy lata po powstaniu cOAlition S, której Narodowe Centrum Nauki jest współzałożycielem, wszedł w życie tzw. Plan S. Jego celem jest „wprowadzenie od 2021 roku natychmiastowego otwartego dostępu do publikacji naukowych opisujących rezultaty badań finansowanych z publicznych lub niepublicznych grantów przyznanych przez krajowe, regionalne lub międzynarodowe instytucje finansujące i rady ds. badań naukowych”. W praktyce oznacza to, że teksty prezentujące wyniki badań realizowanych w ramach grantów np. NCN obowiązkowo muszą być opublikowane w otwartym dostępie, czyli Open Access. Dotyczy to umów grantowych podpisanych po 1 stycznia 2021 r.
Możliwość publikacji w formule Open Access oferują co prawda wysoko punktowane czasopisma subskrypcyjne, ale za „otwarcie” publikacji autor musi wnieść opłatę, tzw. APC (Article Processing Charge), która jest zazwyczaj bardzo wysoka, może wynosić 2000 euro lub nawet więcej. Dodatkowo tego wydatku nie można pokryć ze środków projektu, gdyż jest on kosztem niekwalifikowanym. Jest to zgodne z punktem 8 Planu S, który stanowi, że „instytucje finansujące nie wspierają hybrydowego modelu publikowania”. Czasopisma hybrydowe są to czasopisma, które publikują artykuły zarówno w modelu otwartego dostępu, jak i w modelu tradycyjnym, w ramach płatnej subskrypcji czasopism.
WYTYCZNE PLANU S
Zgodnie z wytycznymi Planu S prace będące wynikami projektów finansowanych przez NCN trzeba udostępnić w ramach jednej z trzech ścieżek. Pierwsza z nich to publikowanie w czasopismach typu full open access, które są zarejestrowane w Directory of Open Access Journals (DOAJ). Druga ścieżka umożliwia udostępnienie w repozytorium instytucjonalnym (np. COR SGH) manuskryptów w wersji bądź AAM (ang. author accepted manuscript, czyli ostatnia wersja manuskryptu po recenzjach), bądź VoR (ang. version of record, czyli wersja opublikowana z grafiką i czcionką czasopisma) opublikowanych w czasopismach subskrypcyjnych. Trzecia, ostatnia ścieżka zezwala na publikację w czasopismach transformacyjnych lub objętych umową transformacyjną, czyli w czasopismach hybrydowych, które zobowiązały się do przekształcenia w czasopisma full Open Access.
Wydaje się, że zasady Planu S stoją w sprzeczności z wymaganiami dotyczącymi publikowania w wysoko punktowanych czasopismach, najlepiej o międzynarodowym zasięgu, stawianymi przed badaczami. Niestety czasopisma te najczęściej znajdują się w rękach prywatnych wydawnictw takich jak np. Elsevier czy Springer i dostęp do nich jest dla czytelników płatny. Nie jest to więc droga Open Access. Z drugiej strony czasopisma funkcjonujące jako full Open Access zazwyczaj nie są wysoko punktowane, są to bowiem często czasopisma młode, o jeszcze nieugruntowanej opinii w środowisku akademickim i o niskim impact faktorze. Publikowanie w nich jest więc jeszcze wciąż mało opłacalne z punktu widzenia budowania indywidualnego dorobku oraz parametryzacji uczelni.
Ze względu na walkę o punkty naukowcy często wybierają trzecią ścieżkę publikacyjną. Korzystają tutaj z tzw. licencji krajowych podpisanych przez MEiN z zagranicznymi wydawnictwami. Dzięki specjalnej puli ministerstwa można opublikować artykuł za darmo w formule Open Access w Elsevierze lub w Springerze, jednak pula ta jest dość ograniczona.
DRUGA ŚCIEŻKA PLANU S
Tymczasem warto rozważyć ścieżkę drugą. Otóż, wysoko punktowane czasopisma subskrypcyjne, w których normalnie nie można publikować zgodnie z Planem S, często mają przyjętą politykę otwartości. Można ją sprawdzić na platformie Sherpa Romeo. Tam właśnie poszczególne czasopisma określają, jakie wersje tekstu i na jakich warunkach mogą zostać udostępnione przez autora w repozytorium instytucjonalnym. Wystarczy wpisać ISSN czasopisma lub jego tytuł i w ten sposób odszukać czasopismo w bazie. Dla przykładu, zgodnie z polityką jednego z wybranych czasopism wersja AAM artykułu może zostać umieszczona w otwartym repozytorium po zachowaniu 12-miesięcznego embargo. W raporcie dla NCN z realizacji projektu wystarczy wówczas wskazać, że artykuł opublikowany w czasopiśmie subskrypcyjnym zostanie otwarty w repozytorium instytucjonalnym po tym czasie. COR SGH spełnia wytyczne sformułowane przez NCN, jest bowiem zarejestrowane w openDOAR, dlatego tym bardziej warto rozważyć tę właśnie opcję.
To rozwiązanie jest również korzystne dlatego, że nie trzeba ponosić żadnych kosztów Open Access. Należy tylko pamiętać o udostępnieniu tekstu na zalecanej przez NCN licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa, czyli w skrócie CC-BY 4.0.
DR ANNA ANETTA JANOWSKA, pełnomocniczka rektora ds. otwartego dostępu SGH
