Kluczowe dla perspektyw rozwojowych kraju jest – w kontekście przewidywanych zmian ludnościowych – lepsze wykorzystanie malejących zasobów pracy, a zwłaszcza kapitału ludzkiego pokolenia 50+ na rynku pracy.
Runda 8. uruchomionego w 2004 r. międzynarodowego programu badań SHARE (Survey of Health, Ageing and Retirement in Europe) była zrealizowana na przełomie lat 2019/2020 r., tuż przed pandemią COVID-19 (SHARE50PLUS.PL). PYTANIA KIEROWANE DO RESPONDENTÓW W WIEKU 50 lat i więcej dotyczyły pracy zarobkowej, warunków jej wykonywania i postaw wobec przejścia na emeryturę, stanu zdrowia, relacji międzypokoleniowych, w tym transferów międzygeneracyjnych, a zwłaszcza świadczenia i otrzymywania opieki, a także jakości życia. Wyniki analiz w tych obszarach, dyskutowane na konferencji „Pokolenie 50+ w Polsce i w Europie: aktywność, stan zdrowia, warunki pracy, relacje międzypokoleniowe i wykluczenie”, która odbyła się 20 czerwca br. w SGH, i szeroko omawiane w raporcie z tej rundy, skłaniają do refleksji nad działaniami polityki publicznej w kontekście dokonującej się zmiany demograficznej w Polsce.
Polska, podobnie jak inne kraje europejskie i rosnąca liczba krajów rozwiniętych, znajduje się na etapie rozwoju demograficznego, który charakteryzuje płodność pozostająca poniżej prostej zastępowalności pokoleń, współwystępująca z coraz dłuższym trwaniem życia oraz rosnącą rolą migracji zagranicznych w kształtowaniu dynamiki liczby ludności i jej struktur demograficznych. Nie jest to zmiana okresowa, ale trwałe przekształcenie procesu odtwarzania pokoleń. Dodatkowo w Polsce doświadczamy od ponad dwóch dekad niskiej płodności, co pogłębia konsekwencje tych zmian w postaci spadku przyrostu naturalnego, spadku liczby ludności, a przede wszystkim znacznego przekształcenia struktur wieku ludności.
Najnowsza projekcja ludnościowa Eurostatu, opublikowana w marcu 2023 r., uwidacznia przyśpieszenie procesu starzenia ludności: wzrost liczby osób w wieku 65+ z blisko 7,5 mln (19,1% ogółu ludności) do około 10 mln w 2050 r. (29,1%), przy czym znacząco powiększy się grupa osób w wieku 80 lat i więcej (z 1,6 mln do 3,2 mln, czyli z 4,4% do 9% ogółu ludności). Należy zwrócić uwagę na feminizację procesu starzenia ludności – obecnie wśród osób w wieku 65 lat i więcej kobiety stanowią 60%, a wśród osób w wieku 80 lat i więcej aż 69%, zaś w 2050 r. będzie to odpowiednio 57% i 64%. Jednocześnie będzie kontynuowany spadek liczby osób w wieku 20-64 lat z obecnych około 23 mln do prawie 18,4 mln w 2050 r. (czyli z 60,7% ogółu ludności do 53,2%). Pogorszą się więc zasadniczo proporcje między ludnością w wieku 20-64 lata oraz 65 lat i więcej – z obecnych 32 osób do 55 osób starszych przypadających na 100 osób w wieku 20-64 lata w 2050 r.
WYKRES 1. Zmiany struktury ludności Polski według wieku (w %), projekcja ludności Eurostatu 2023
W kontekście przewidywanych zmian ludnościowych lepsze wykorzystanie malejących zasobów pracy, a zwłaszcza wykorzystanie kapitału ludzkiego pokoleń 50+ na rynku pracy, staje się kluczową sprawą dla perspektyw rozwojowych kraju. Co prawda aktywność zawodowa osób w wieku 50-64 lata w Polsce stopniowo wzrasta, ale nadal pozostaje poniżej średniej dla całej Unii Europejskiej. Dalsza poprawa zależy m.in. od dostosowania środowiska pracy do zróżnicowanych potrzeb i możliwości tej grupy zasobów pracy, stanu zdrowia oraz możliwości łączenia pracy zawodowej z opieką. Wyniki 8. rundy badania SHARE unaoczniają, jak ważne są zmiany w tych obszarach. Sygnalizują bowiem, że zarówno w zakresie oceny różnych aspektów satysfakcji z pracy, jak i warunków pracy Polska wypada niekorzystnie na tle innych krajów europejskich. Niepokoi zwłaszcza to, że wśród polskich respondentów największą grupę stanowią osoby zniechęcone (blisko połowa badanych), a nieco częściej niż co czwarta osoba jest niezadowolona z pracy.
Bez poprawy środowiska pracy konieczna zmiana postaw wobec kontynuacji pracy zawodowej oraz kształcenia będzie bardzo trudna, choć wyniki dotyczące oczekiwania przejścia na emeryturę zdają się wskazywać na rosnącą świadomość potrzeby dłuższej aktywności zawodowej. Nie ułatwiają tego także ustalenia dotyczące stanu zdrowia - częstość występowania ograniczeń w wykonywaniu pracy zawodowej ze względu na problemy zdrowotne jest znacznie wyższa w Polsce i różnice te rosną wraz z wiekiem. Stan zdrowia mieszkańców Polski był poniżej poziomu notowanego dla wszystkich krajów ogółem biorących udział w badaniu SHARE. Dodatkowo analizy pokazały, że stan zdrowia ogółu respondentów w Polsce był poniżej poziomu notowanego dla wszystkich krajów uczestniczących w badaniu SHARE. To potwierdza nie tylko utrzymywanie się znacznego dystansu dotyczącego stanu zdrowia między Polską i pozostałymi krajami, ale także powiększa presję na usługi medyczne i opiekuńcze.
WYKRES 2. Zmiany struktury ludności Polski według wieku (w %), projekcja ludności Eurostatu 2023
Wyniki SHARE potwierdzają, iż obowiązki opiekuńcze ograniczają aktywność zawodową respondentów. Model opieki w Polsce nad dorosłymi osobami zależnymi, oparty głównie na zasobach rodzinnych w warunkach rosnącego zapotrzebowania na opiekę, będzie w coraz większym stopniu przyczyniał się do dezaktywizacji zawodowej osób w wieku 50 lat i więcej, zwłaszcza kobiet. Bez jego zmiany, polegającej na zmniejszeniu deficytu opieki nieformalnej poprzez rozwój opieki formalnej, będzie rosła luka opiekuńcza, przyczyniając się do pogorszenia stanu zdrowia opiekunów i osób zależnych oraz jakości życia obu grup ludności.
PROF. DR HAB. IRENA E. KOTOWSKA, Instytut Statystyki i Demografii, Instytut Gospodarstwa Społecznego, SGH
