System kaucyjny może znacząco wpłynąć na długość życia produktu. Polega on na tym, że klienci zwracają odpłatnie zużyte opakowania do sklepów. Pionierem w tym systemie była Szwecja. Wprowadzenie systemów kaucyjnych ma na celu zwiększenie skuteczności gospodarowania opakowaniami oraz oszczędzanie surowców poprzez zamknięcie pętli recyklingu.
Szwedzki system kaucyjny daje możliwość zamknięcia obiegu PET i wpisuje się w wyzwania gospodarki obiegu zamkniętego. Szwedzki model GOZ wdrażano w Norwegii. Warunkiem sukcesu tej inicjatywy jest zaangażowanie społeczeństwa w działanie gospodarki obiegu zamkniętego. Kluczowe jest zatem nawiązanie komunikacji z konsumentami, prowadzenie działań edukacyjnych i informacyjnych, jak również efektywna zbiórka i zgniatanie opakowań.
Obecnie w Polsce konsumenci zwracają niektóre butelki szklane. Zwrot kaucji za nie jest często możliwy w sklepie, w którym dokonali zakupu za okazaniem paragonu. Nie raz może to doprowadzić do frustracji i ostatecznie wyrzucenia butelki. Można rozwiązać ten problem na dwa sposoby: albo zwiększyć kaucję motywującą do zwrócenia opakowania lub zachęcić przez różne premiowanie zwrotu. Tę drugą możliwość zastosowały niektóre kraje Unii Europejskiej. Przykładowo, Niemcy z sukcesem wprowadziły automaty odbierające butelki plastikowe i szkło w zamian za bony na następne zakupy (ok. 10 eurocentów za butelkę PET)1. Niemiecki system kaucji za butelki zapewnia wskaźnik zwrotów na poziomie 98%. Warto podkreślić, że szklana butelka może być wykorzystana 50 razy, a plastikowa 252. Do 2025 r. kraje członkowskie UE muszą uzyskać poziom selektywnej zbiórki tworzyw sztucznych na poziomie 77%. Takie systemy kaucyjne powinny być wdrożone we wszystkich państwach członkowskich do 2029 roku. Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie polskich rozwiązań i zamierzeń w zakresie systemu kaucyjnego.
SYSTEM KAUCYJNY
Opłata produktowa stanowi jeden z kluczowych elementów systemu kaucyjnego. Jej głównym celem jest zachęcenie producentów i importerów do aktywnego uczestnictwa w systemie recyklingu oraz odpowiedzialnego zarządzania odpadami opakowaniowymi. Opłata ta jest obliczana oddzielnie dla różnych rodzajów opakowań. Przy ustalaniu stawek uwzględniane są negatywne oddziaływania opakowań i odpadów opakowaniowych na środowisko oraz koszty ich zagospodarowania3.
System kaucyjny to sposób gospodarowania opakowaniami, który zakłada pobieranie kaucji za opakowania. Kaucja ta jest zwracana konsumentowi po oddaniu opakowania do punktu zbiorczego. System kaucjonowania opakowań jest skuteczny w pozyskiwaniu odpadów opakowaniowych zarówno jednorazowego, jak i wielokrotnego użycia. Z tego rozwiązania skorzystały: Chorwacja, Dania, Estonia, Finlandia, Holandia, Islandia, Litwa, Niemcy, Norwegia, Słowacja i Szwecja, a kolejne pracują nad jego wdrożeniem: Austria, Francja, Łotwa, Wielka Brytania. Nie istnieje jednolity system, który można wprost skopiować w Polsce. Jednak wszystkie wprowadzone rozwiązania mają wiele uniwersalnych cech, które powinny być podstawą wdrażania go w naszym kraju.
W Polsce planowane jest wprowadzenie systemu kaucyjnego od 1 stycznia 2025 roku. Najpoważniejszymi konsekwencjami jego wdrożenia są przede wszystkim trudności z utrzymywaniem zakładanego terminu. Niesie to realne ryzyko obciążenia polskiej branży napojowej wysokimi karami. Ustawa o rozszerzonej odpowiedzialności producenta (ROP), podpisana przez prezydenta Andrzeja Dudę w kwietniu 2023 r., wprowadza system kar za zaniedbanie obowiązku zbiórki odpadów. Warto podkreślić, że wprowadzenie systemu kaucyjnego wiąże się także z wyzwaniami prawnymi, technicznymi i finansowymi.
Wprowadzenie kaucji może z czasem przynieść obniżkę opłat za gospodarowanie odpadami komunalnymi, co może wpływać na obniżki cen. Wyniki badania wskazują, że zaniechanie wdrożenia systemu kaucyjnego mogłoby wpłynąć na inflację znacznie bardziej niż jego wdrożenie, ze względu na potencjalne kary za niewłaściwą gospodarkę odpadami. Warto także zwrócić uwagę na skłonność Polaków do korzystania z możliwości odzyskania kaucji. Została ona zbadana w ankiecie przeprowadzonej przez polską firmę ARC Rynek i Opinia (88% ankietowanych podoba się pomysł wprowadzenia systemu kaucyjnego w Polsce). Polacy zainteresowani systemem kaucyjnym są w zdecydowanej większości, przeciwników tego rozwiązania jest zaledwie 6%, taki sam odsetek badanych nie ma na ten temat zdania. Preferowaną formą zwrotów opakowań jest zwrot do automatów na opakowania. Korzystanie z systemu kaucyjnego część Polaków uzależnia od tego, czy będą mogli dokonywać zwrotów opakowań w najbliższym sklepie (50%) i czy to będzie opłacalne (36%). Preferowaną formą zwrotów opakowań jest zwrot do automatów na opakowania – 48% badanych wybrałoby taką opcję. Niemal co czwarty badany (23%) chętnie oddawałby opakowania do sklepu, a dla co piątego (18%) nie ma to znaczenia, gdzie będzie oddawał opakowania. W przypadku zwrotu opakowań do automatów 79% Polaków zwracałoby opakowanie za 0,5 zł, 81% za 0,6 zł, a 83% za 0,7 zł4.
Ministerstwo Klimatu i Środowiska określiło termin wprowadzenia systemu kaucji w postaci wspomnianych automatów do końca 2024 roku. Mają one pojawić się w sklepach wielkopowierzchniowych, natomiast małym sklepom da się możliwość wyboru. Wydaje się, że takie rozwiązanie zadowoli wszystkich. Stracą sortownie odpadów, które wyspecjalizowały się w pozyskiwaniu najcenniejszego surowca z odpadów: plastiku PET i szkła. To właśnie one dostarczały dotychczas odzyskany surowiec, który staje się coraz bardziej pożądany w produkcji przez politykę ekologiczną UE.
STAN PRAWNY W POLSCE
Celem ustawy z 13 lipca 2023 r. o zmianie ustawy o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi oraz niektórych innych ustaw jest wdrożenie do polskiego porządku prawnego postanowień dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady UE 2019/904 z 5 czerwca 2019 r. w sprawie zmniejszenia wpływu niektórych produktów z tworzyw sztucznych na środowisko, tzw. dyrektywy plastikowej (dyrektywy SUP – single-use plastics). Dyrektywa zakłada zapewnienie selektywnego zbierania odpadów opakowaniowych powstałych z butelek jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych na napoje o pojemności do 3 litrów (w tym ich zakrętek i wieczek) na poziomie 77% w 2025 roku oraz 90% w 2029 roku. Ustawa z 13 lipca 2023 r. opublikowana w Dzienniku Ustaw pod pozycją 18525 precyzuje, jakie opakowania będą objęte systemem kaucyjnym.
System kaucyjny będzie obejmował butelki jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych przeznaczone na napoje o pojemności do trzech litrów. Butelki szklane wielokrotnego użytku o pojemności do półtora litra oraz metalowe puszki o pojemności do jednego litra również zostaną objęte tym systemem. Opakowania objęte systemem kaucyjnym będą musiały być odpowiednio oznakowane. Wzór oznakowania będzie wskazywać na objęcie opakowania systemem kaucyjnym oraz określać wysokość kaucji. Podmioty prowadzące system kaucyjny będą miały szereg obowiązków. Wśród nich znajduje się prowadzenie ewidencji, sporządzanie sprawozdań, a także zapewnienie odpowiedniej infrastruktury do zbierania opakowań.
Projekt, przyjęty 6 czerwca 2023 r. przez Radę Ministrów, dostosowuje polskie prawo do rozwiązań obowiązujących w Unii Europejskiej6. Polski system wprowadzony zostanie od
1 stycznia 2025 roku. Do zarządzania systemem kaucyjnym od strony przedsiębiorców powoływani będą operatorzy (podmioty reprezentujące). Oznacza to, że polski system kaucyjny nie będzie zarządzany centralnie.
Nowelizacja ustawy wprowadza m.in.:
a) system kaucyjny,
b) minimalne poziomy selektywnego zbierania opakowań i odpadów opakowaniowych,
c) nowe obowiązki podmiotów uczestniczących w systemie gospodarki opakowaniami i odpadami opakowaniowymi,
d) modyfikację obowiązków dotyczących informowania konsumentów o systemie zwrotu opakowań oraz prowadzenia ewidencji i sprawozdawczości,
e) zmianę przepisów o opłacie produktowej,
f) określenie sankcji za działania naruszające i zaniechania w zakresie zmodyfikowanych i wprowadzonych ustawą obowiązków7.
Zgodnie z ustawą maksymalna wysokość kaucji wyniesie 2 zł. Minister właściwy do spraw klimatu w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw finansów publicznych oraz ministrem właściwym do spraw gospodarki określi, w drodze rozporządzenia, wysokości kaucji dla poszczególnych rodzajów opakowań objętych systemem kaucyjnym.
Obecnie znaczna część odpadów powstających z opakowań, które planuje się objąć systemem kaucyjnym, zbierana jest razem z innymi odpadami komunalnymi w systemie gminnym. Nowe rozwiązanie zwiększy poziom selektywnego zbierania. To w efekcie poprawi poziom recyklingu odpadów opakowaniowych i zmniejszy zaśmiecenie środowiska. Puste opakowania będzie można oddać do sklepu, aby odzyskać wcześniej zapłaconą kaucję. Duże sklepy, o powierzchni powyżej 200 metrów kwadratowych, będą odbierać puste opakowania. Pozostałe placówki handlowe (o mniejszej powierzchni) będą mogły przystąpić do systemu na zasadzie dobrowolności. Do jednorazowych butelek z plastiku do 3 litrów, szklanych butelek wielorazowego użytku do 1,5 litra oraz metalowych puszek o pojemności do 1 litra doliczona zostanie kaucja, której wysokość zostanie określona w rozporządzeniu. Aby odebrać kaucję w sklepie, nie trzeba będzie okazywać paragonu potwierdzającego jej wcześniejsze zapłacenie.
Wprowadzenie systemu kaucyjnego ma na celu poprawę gospodarki odpadami opakowaniowymi. Dzięki temu możliwe będzie zwiększenie liczby zbieranych opakowań, co przyczyni się do zmniejszenia ilości odpadów trafiających na polskie składowiska. Wprowadzenie tego systemu to ważny krok w kierunku gospodarki obiegu zamkniętego w Polsce. Sukces systemu kaucyjnego może stanowić fundament pod najbardziej przyszłościowy system zbierania odpadów, czyli PAYT (pay as you throw, „płać za to, ile wyrzucasz”).
Polska propozycja systemu kaucyjnego budzi kontrowersje z powodu niedocenienia roli samorządów w procesie zbiórki odpadów. Kolejnym problemem jest rozwój branży recyklingu i jej zdolność do przetwarzania odpadów. Stąd w krajach zachodnich śmieci były eksportowane do Chin, gdzie były przetwarzane lub składowane. Z tego powodu Chiny zabroniły importu odpadów od 2019 roku.
JUSTYNA GÓRAL, adiunkt w Katedrze Administracji Publicznej, Kolegium Ekonomiczno-Społeczne SGH
ANTONI LEŚNIEWSKI, student II roku MIESI
PAWEŁ GÓRSKI, student II roku FiR
JAKUB PAJDOWSKI, student II roku MIESI
DIANA DENYSIUK, studentka II roku MIESI
1System kaucyjny w Niemczech, znany jako „Pfand” lub „Pfandsystem”, jest dobrze rozwinięty i ma na celu zachęcanie do recyklingu konsumentów oraz ograniczenie ilości odpadów opakowaniowych. Obligatoryjny system kaucyjny dla opakowań jednorazowego użytku na napoje został wprowadzony w Niemczech w 2003 r. System w obecnej formie działa od 2006 r. po kilku istotnych zmianach i optymalizacji systemu pierwotnego. Ostatnia zmiana weszła w życie 1 stycznia 2022 roku. W 2024 roku kaucja zostanie rozszerzona na napoje mleczne.
2https://www.dw.com/pl/system-zwrotu-szklanych-i-plastikowych-butelek-w-…
3System kaucyjny od 2025 r. Ustawa opublikowana – Infor.pl
4https://arc.com.pl/polacy-sa-zgodni-system-kaucyjny-to-doskonaly-pomysl/
5https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20230001852
6https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/kraj/artykuly/8729690,od-2025-ro…
7https://ksiegowosc.infor.pl/wiadomosci/6310595,system-kaucyjny-od-2025-…
