Firma rodzinna jako dobro publiczne

Odnosząc się do przyszłości naszej pracy, nie możemy zapominać o własnych biznesach – o firmach rodzinnych i rzemieślniczych, z których wyrosła nasza gospodarka. To właśnie przedsiębiorstwa rodzinne są tworzone z myślą o przyszłości, są tworzone, aby pozostać – często bowiem mają długoterminowe plany na pokolenia. Chociaż te firmy mogą początkowo kierować się prywatnymi interesami, często mają znaczący wpływ na dobro publiczne. 

W artykule omówię znaczenie firm rodzinnych dla dobra publicznego, wyzwania, przed którymi stoją, a także postaram się odpowiedzieć na pytanie, czy firmy rodzinne mają przyszłość oraz jak mogą się do niej przygotować.

KIM JEST ZAŁOŻYCIEL FIRMY RODZINNEJ?

Ludzie zakładający rodzinne biznesy od zawsze wykorzystywali swoje możliwości i umiejętności. Także szczęście jest ważne, jednak za sukcesem rodzinnych firm stoi przede wszystkim ambicja założyciela, a także jego entuzjazm. Z badań, zaprezentowanych w książce Przedsiębiorczość rodzinna w Polsce. Sposób na sukces, której autorami są Roman Sobiecki i Krystyna Leszczewska, wynika, że głównym motywem działalności przedsiębiorcy rodzinnego jest spełnienie własnych marzeń. Kierując własną firmą, właściciel przeradza marzenia w rzeczywistość. Ponadto musi on wykazywać się silnym charakterem. Jak pisze Marek Aureliusz: „siła pochodzi z pokory, powściągliwości i dobrego humoru. Uczy nas akceptować to, czego nie możemy kontrolować, i ufać temu, co wiemy”. Marek Aureliusz „trzymał się sprawdzonych, filozoficznych zasad – skutecznego, opartego na moralności życia, i zachował przyzwoitość bycia dobrym człowiekiem. Jednocześnie okazał się niesłychanie skutecznym przywódcą, który potrafił pociągnąć za sobą innych ludzi”. Tadeusz Kotarbiński natomiast opisywał postawę, którą można przyrównać do osoby właściciela firmy rodzinnej. Wzorem jest tu postawa „opiekuna spolegliwego”, na którego można liczyć w trudnych okolicznościach. „Opiekun wtedy jest spolegliwy, kiedy można słusznie zaufać jego opiece, że nie zawiedzie, że zrobi wszystko, co do niego należy, że (…) będzie pewnym oparciem w trudnych okolicznościach”. Jak pisze B.R. Kuc „postawa opiekuna spolegliwego implikuje następujące walory trwałego usposobienia: odwagę, dobre serce, prawość, wytrwałość w trudach, dyscyplinę wewnętrzną”.

Tacy właśnie są właściciele rodzinnych biznesów: silni, kiedy trzeba pokorni, ambitni, pozytywnie nastawieni, znający swoje możliwości i umiejętności, wyznający wartości, spolegliwi – budzący zaufanie, utrzymujący normy uczciwości i prawości, często także samowystarczalni i wielozadaniowi.

Z CZYM KOJARZY SIĘ POJĘCIE  „FIRMA RODZINNA”?

Blisko 20 lat temu firmy rodzinne często były kojarzone z działalnością na małą skalę (sektor małych i średnich przedsiębiorstw – MSP, który stanowi 99,8% wszystkich europejskich firm), dziś to także duże firmy, które mają rodzinną strukturę własnościową.
Firmy rodzinne są unikalne ze względu na swoje specyficzne cechy i dynamikę: oparte na więziach, a także wartościach rodzinnych, wyjątkowej kulturze organizacyjnej oraz zaangażowaniu. To, co wyróżnia firmy rodzinne (i rzemieślnicze) to: kwalifikacje, jakość i niekonwencjonalne umiejętności oraz długowieczność. Firmy rodzinne mają wiele zalet: rozwijają się w sposób bardziej zrównoważony, stabilny i długofalowy niż firmy nierodzinne; nie ścigają się na dynamikę wzrostu, ani na skalę; prezentują unikalne relacje międzyludzkie.

W Polsce mamy problem z definicją firmy rodzinnej, większość z nich to mikro- i małe przedsiębiorstwa (zatrudniające do 9 osób oraz firmy rzemieślnicze zatrudniające do 6 osób). W Polsce w sektorze MSP zatrudnionych jest ponad 2/3 ogółu pracujących. W naszym kraju działa ok. 830 tys. firm rodzinnych, które generują rocznie 332 mld zł. Niestety badania potwierdzają, że sami właściciele często nie przyznają się, że są firmą rodzinną. To błąd, że jako Polacy, nie jesteśmy dumni ze swojej rodzinności w biznesie. 

Firmy rodzinne są ogromną częścią krajowych gospodarek, a zainteresowanie nimi jest coraz większe. Ciekawym spostrzeżeniem jest to, że „gdyby 500 największych firm rodzinnych uznać za gospodarkę narodową, zajęłyby one trzecie miejsce na świecie pod względem wielkości, ustępując jedynie Stanom Zjednoczonym i Chinom”. Jak widać rodzinne firmy stanowią ważny potencjał rozwoju gospodarki i społeczeństwa obywatelskiego.

JAK FIRMY RODZINNE PROSPERUJĄ PRZEZ POKOLENIA?

Ważnym rokiem dla firm rodzinnych w Polsce był rok 1989, w którym na 800 tys. firm prawie 600 tys. to były zakłady rzemieślnicze. Tamten okres cechował się ambicją i pozytywnym nastawieniem – by nie powiedzieć euforią działania. Wówczas wychodziliśmy z sytuacji bardzo trudnej, kraj był zadłużony, gospodarka praktycznie zamierała. Mieliśmy bardzo duże nadzieje, że dołączamy do wielkiego świata. W tamtych czasach właściwie nic nie mieliśmy, ani paliwa, ani jedzenia – wszystko było na kartki. Choć przeżywaliśmy kryzys, to wchodziliśmy w transformację – mieliśmy oprócz nadziei także optymizm. W latach 80. i 90. towarzyszyła nam ogólna wiara w to, że proces zmian potrwa pięć lat. I ta wiara w to, że będzie lepiej, była siłą napędową polskich przedsiębiorców. Zaczęło powstawać coraz więcej firm prywatnych. Po okresie dynamicznego rozwoju sektora MSP nadeszła faza stabilizacji tempa wzrostu liczby przedsiębiorstw. Natomiast po 2004 r. liczba przedsiębiorstw ww. sektora ponownie wzrosła. Polska po zmianie ustrojowej osiągnęła ogromny sukces gospodarczy i skok cywilizacyjny, a skok ten nie byłby możliwy bez działania firm rodzinnych. 

Dziś mamy 23 mln firm w Unii Europejskiej i te firmy chciałyby powiększać swoją działalność i wejść na polski rynek. Zastanawiamy się, co zrobić, aby te firmy przejąć. Nadzieja drzemie w ludziach młodych, studentach, rzemieślnikach, sukcesorach. 

Trzeba przyznać, że „firmy rodzinne nadal wykazują niezrównaną odporność i zdolność do rozwoju w dynamicznych i nieprzewidywalnych środowiskach”. „Głęboko zakorzeniony duch przedsiębiorczości w rodzinnych biznesach nie tylko podtrzymuje żywą kulturę innowacyjności, ale i w znacznym stopniu przyczynia się do osiągania ponadprzeciętnych finansowych, społecznych i niefinansowych wyników”. Powrócę w tym miejscu do roku 1989, bowiem, jak wynika z danych dostarczonych Fundacji Firmy Rodzinne przez Bisnode Polska, spośród wszystkich firm prywatnych założonych w 1989 r. (łącznie 25 980 przedsiębiorstw) do dziś aktywnych jest 15 376 (59%).

CZY FIRMY RODZINNE SĄ DOBREM PUBLICZNYM?

Pytanie, czy firmy rodzinne są dobrem publicznym, jest dość kontrowersyjne, bowiem firmy rodzinne to przedsiębiorstwa prywatne, będące własnością rodziny i przez nią zarządzane. Obserwuje się jednak ich pozytywny wkład w rozwój państwa, regionu czy lokalnej społeczności, dlatego też można je nazwać dobrem publicznym. Stanowią bowiem źródło długoterminowego zatrudnienia, przyczyniając się do wzrostu gospodarczego. Ich zaangażowanie w tworzenie i stabilność miejsc pracy ma pozytywny wpływ na lokalny rynek pracy i szerzej pojętą gospodarkę. Firmy te często mają głęboko zakorzenione powiązania z lokalnymi społecznościami, co prowadzi do większego prawdopodobieństwa inwestowania w lokalne talenty i zasoby, aktywnie przyczyniając się do ich rozwoju. Firmy rodzinne dążą do stworzenia długoterminowych możliwości zatrudnienia, sprzyjają rodzinnemu środowisku pracy. Stawiając na pierwszym miejscu stabilność i długowieczność, firmy rodzinne zapewniają swoim pracownikom poczucie bezpieczeństwa. Udane i dobrze zarządzane sukcesje firm rodzinnych mogą prowadzić do stabilnych i bezpiecznych miejsc pracy, przyczyniając się do wzrostu wskaźników zatrudnienia w kraju. Długoterminowa perspektywa pozwala firmom rodzinnym przetrwać dekoniunkturę gospodarczą i funkcjonować przez pokolenia, wnosząc tym samym istotny wkład w dobro publiczne.

Firmy rodzinne mają wpływ na zmiany w otoczeniu i pozytywnie oddziałują na wartości publiczne, kreując je w drodze prowadzonej działalności – często zasługują tym samym na publiczne wsparcie. Rodzinne firmy są również niezwykle ważnymi interesariuszami organizacji publicznych, będąc zarówno płatnikami do publicznego budżetu, jak i odbiorcami skutków publicznych decyzji. Poza tym zwróćmy uwagę na występujące partnerstwo publiczno-prywatne. W procesie tym biorą udział firmy rodzinne, np. jako dostawcy. Wiedza, zaangażowanie i doświadczenie podmiotów rodzinnych pozwala na uwzględnienie w procedurach zamówień publicznych większego spektrum czynników i tym samym zwiększenia szans na wybór rozwiązań lepiej dopasowanych do potrzeb klientów.

Wiele firm rodzinnych jest głęboko zakorzenionych w swoich regionach i ma silne poczucie więzi, a także odpowiedzialności wobec ludzi i miejsc. To poczucie więzi i odpowiedzialności często przekłada się na zaangażowanie w sprawy społeczne czy środowiskowe. W wielu przypadkach firmy rodzinne aktywnie angażują się w działalność filantropijną, wspierając lokalne inicjatywy i organizacje charytatywne. Firmy rodzinne mają też tendencję do priorytetowego traktowania zrównoważonych praktyk i etycznego postępowania biznesowego. Odpowiedzialność społeczna wzmacnia ich rolę jako dobra publicznego, sprzyjając dobrobytowi i rozwojowi kraju oraz społeczności. Ponadto, jak pokazuje Barometr zaufania Edelmana, „największym zaufaniem na świecie, jeśli chodzi o typ własności przedsiębiorstw, cieszą się właśnie firmy rodzinne”.
Podsumowując, poprzez swoje praktyki biznesowe firmy rodzinne mogą wnosić pozytywny wkład w dobro publiczne. Ostatecznie to, czy firmę rodzinną można uznać za dobro publiczne, zależy więc od konkretnych działań i wkładu, jaki wnosi ona na rzecz społeczeństwa, a nie od samej struktury właścicielskiej. Firmy rodzinne w zupełności na to miano dobra publicznego zasługują.

WYZWANIA RODZINNYCH FIRM

Podczas gdy przedsiębiorstwa rodzinne mają potencjał, aby przyczyniać się do publicznego dobra, stoją również przed wyjątkowymi wyzwaniami, które mogą mieć wpływ na ich przyszły rozwój. Dziś największym problemem w firmach rodzinnych jest sukcesja, czyli przekazanie zarządzania i własności kolejnemu pokoleniu. Wyniki badania przeprowadzonego przez Mastercard pokazują, że „planowanie sukcesji jest dla niektórych ankietowanych kluczowym punktem zapalnym: wskazuje tak jedna piąta europejskich badanych. Wśród polskich rodzinnych MŚP to tylko 13%”. Dziś do drugiego pokolenia firm rodzinnych przechodzi 7%, do trzeciego 2–3%. Jeszcze 15 lat temu 75–80% młodych ludzi po studiach ekonomicznych miało ochotę otwierać swoje firmy, dziś prawie tyle samo woli pójść do korporacji. Natomiast, dla porównania, w Turcji 90% młodych ludzi chce otwierać własny biznes. Kolejnym wyzwaniem firm rodzinnych jest konieczność modernizacji. Niepewność, co do tego, jak dostosować i unowocześnić biznes, w połączeniu z wyjątkową dynamiką relacji rodzinnych, może utrudniać rozwój i sukces firm rodzinnych. Wyniki badania przeprowadzonego przez Mastercard wykazały, że „część respondentów jako barierę dla procesu unowocześniania, wskazywało brak otwartości członków firmy na wdrażanie innowacyjnych rozwiązań i sposobu myślenia oraz wykorzystywanie nowinek (27%), a starsze pokolenia były postrzegane jako mniej skłonne do wprowadzania zmian”. 
Wśród wyzwań dla firm rodzinnych wymienia się także cyberbezpieczeństwo i rynek pracy (w tym walkę o talenty) i otoczenie rynkowe. Ponadto firmy rodzinne mogą napotkać trudności w dostępie do kapitału i finansowania. Strategicznym zagrożeniem stają się także nadchodzące wyzwania demograficzne. Pomimo trudności firmy rodzinne chcą się rozwijać w dynamicznym świecie biznesu i przygotowywać na przyszłość.

CZY FIRMY RODZINNE MAJĄ PRZYSZŁOŚĆ?

Firmy rodzinne mają potencjał do przetrwania i rozwoju. Wyniki globalnego badania firmy PwC „Family Business Survey”, w którego próbie znalazły się odpowiedzi 110 reprezentantów biznesów rodzinnych z Europy Środkowo-Wschodniej, w tym 40 z Polski, pokazują, że 88% respondentów odnotowało wzrost, a jedynie 5% – spadek sprzedaży. Dodano także, że 88% polskich firm rodzinnych spodziewa się wzrostu w ciągu kolejnych dwóch lat. 

Dziś obserwujemy przemianę otoczenia biznesowego, a nowe trendy definiują to, co naprawdę oznacza obecnie praca, czyli nowoczesne technologie, np. AI, cyberrzeczywistość, Blockchain, IoT itp. Zalety firm rodzinnych stanowią dla nich solidną podstawę, dzięki czemu mogą się rozwijać i dostosowywać do zmieniającego się otoczenia biznesowego. Polski biznes rodzinny wskazuje na duże zaawansowanie w tym zakresie.

Wyniki badania przeprowadzonego przez Mastercard pokazują, że „firmy rodzinne szybko dostosowały się do cyfrowego świata”. Warto zwrócić uwagę, że „prawie co czwarty respondent z przebadanych polskich rodzinnych MŚP (38%) czuje się w pełni przygotowany do działania w gospodarce cyfrowej. 40% badanych przedstawicieli firm deklaruje chęć wdrożenia nowych narzędzi cyfrowych”. Ponadto „wśród firm rodzinnych dostrzec można silne dążenie do poszukiwania okazji do edukacji, szkoleń i mentoringu, które mogą pomóc w rozwoju ich firm. (…) małe firmy rodzinne mają apetyt na podnoszenie swoich kompetencji i podążanie z duchem czasu, ale potrzebują do tego pomocy z zewnątrz”.

Podsumowując, firmy rodzinne mają potencjał na przyszłość, ten fakt potwierdzają statystyki, ale równocześnie muszą stawić czoło unikalnym wyzwaniom. Przekazanie wiedzy i wartości między pokoleniami, sukcesja i dostęp do kapitału są kluczowymi czynnikami, które mogą wpływać na perspektywy długoterminowego sukcesu firm rodzinnych.

W JAKI SPOSÓB FIRMY RODZINNE MOGĄ SIĘ PRZYGOTOWAĆ NA PRZYSZŁOŚĆ?

Podobnie jak w przypadku innych firm, firmy rodzinne muszą przygotować się na przyszłość. Każdy przedsiębiorca rodzinny, aby mógł przetrwać jutro, powinien zacząć przygotowywać się do tego już dziś. Wśród kompetencji przyszłości, która znalazła się w pierwszej piątce kompetencji najważniejszych dla rozwoju firm rodzinnych, jest myślenie projektowe (Design Thinking). „Projektowanie organizacji jest budowaniem przestrzeni, w której ludzie działają w ramach obranego kierunku strategicznego”. Oto kilka sposobów pozwalających dostosować firmy rodzinne do zmieniających się warunków rynkowych: wdrożenie skutecznych strategii; opracowanie planu sukcesji; otwartość na innowacje; zarządzanie ryzykiem; budowanie dobrych relacji; edukacja i rozwój. 

Powtarzalność pracy odeszła już na dobre do lamusa, a jej miejsce zajmują nowe tendencje, nowe technologie i sztuczna inteligencja. W przyszłości organizacje będą funkcjonowały w jeszcze inny sposób niż dotychczas. Trzeba więc nieustannie dostosowywać się do nowości i starać się wyprzedzać nadchodzące trendy. Przedsiębiorcom rodzinnym nie brakuje motywacji w pierwszym pokoleniu. Rzecz w tym, aby kolejne pokolenia kontynuowały przedsiębiorczość rodzinną. Nadzieja w studentach, którzy dopiero tworzą kierunek swojej przyszłości. Powinni wykorzystać czas na uniwersytecie na odkrywanie i dalszy rozwój swoich talentów i kompetencji.  

PROF. DR HAB. JAN KLIMEK, Zakład Przedsiębiorstwa Rodzinnego, Instytut Przedsiębiorstwa, Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie SGH

1. R. Sobiecki, K. Leszczewska, Przedsiębiorczość rodzinna w Polsce. Sposób na sukces, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2021.
2. https://www.taniaksiazka.pl/ksiazka/rozmyslania-aureliusz-marek
3. M. Fabjański, Być jak Marek Aureliusz, https://ffr.pl/pl/byc-jak-marek-aureliusz/
4. T. Kotarbiński, Drogi dociekań własnych. Fragmenty filozoficzne, PWN, Warszawa 1986, s. 294.
5. Pomagać czy nie pomagać? Opiekun spolegliwy – moralny wzór Tadeusza Kotarbińskiego, https://zpe.gov.pl/pdf/P166jBlM4
6. B.R. Kuc, Zarządzanie przywódcze. Pokora koronuje sukces, Wydawnictwo Menedżerskie PTM, Warszawa 2014, s. 94.
7. W Polsce działa 830 tys. firm rodzinnych. Nowe przepisy ułatwią im działalność, https://www.platformainwestora.pl/wiadomosci-branzowe/w-polsce-dziala-8…
8. G. Psujek, Polskie firmy coraz bardziej rodzinne, http://www.rp.pl/Ekonomia/301159900-Polskie-firmy-coraz--bardziej-rodzi…
9. M. Wierzchowska, Informacja prasowa: Firmy rodzinne rosną szybciej niż światowa gospodarka, www.ey.com/pl_pl/news/2023/02/indeks-firm-rodzinnych-2023
10. Zrozumieć rynek odc. 59 – Pozostała tylko nadzieja..., https://www.youtube.com/watch?v=HOBM3Zn04Ow
11. Tamże.
12.  Raport: Wyjątkowa siła firm rodzinnych. Przedsiębiorczość przez pokolenia, KPMG, https://kpmg.com/pl/pl/home/insights/2022/07/raport-wyjatkowa-sila-firm…
13. Tamże.
14. Pionierzy Polskiej Przedsiębiorczości 1989, Fundacja Firmy Rodzinne, https://ffr.pl/wp-content/uploads/2020/12/raport_ffr_pionierzy_polskiej…, s. 3.
15. M. Lejman, Konstytucja firmy rodzinnej. Rozmowa z Michałem Lejmanem oraz Magdą Wróbel, Newletter Firmy rodzinne, nr 2/2016, https://www2.deloitte.com/pl/pl/pages/firmy-rodzinne/articles/newslette…
16. Firmy rodzinne to rodzaj specyficznego biznesu, https://www.rp.pl/wydarzenia-gospodarcze/art8925071-firmy-rodzinne-to-r…
17. F. Lamański, Wywiad: Firmy rodzinne to zupełnie inne myślenie i proces podejmowania decyzji, https://obserwatorgospodarczy.pl/2021/11/01/firmy-rodzinne-to-zupelnie-…
18. M. Wiśniewska, Wartość publiczna a działalność przedsiębiorstw, „Europa Regionum”, nr 2/2017, tom XXXI, s. 57-61, https://wnus.usz.edu.pl/er/pl/issue/673/article/10714/, DOI: 10.18276/er.2017.31-04.
19. Stowarzyszenie Inicjatywa Firm Rodzinnych, https://firmyrodzinne.pl/dolacz-do-nas/
20. P. Englisch, Firmy rodzinne mają szansę stać się liderami w obszarze ESG, https://www.pwc.pl/pl/publikacje/firmy-rodzinne-maja-szanse-stac-sie-li…
21. Firmy rodzinne: wartości, szanse i wyzwania, https://www.gazetaprawna.pl/firma-i-prawo/artykuly/8747540,firmy-rodzin…
22. Firmy rodzinne a cyfrowa przyszłość – wyniki badania Mastercard, https://prnews.pl/firmy-rodzinne-a-cyfrowa-przyszlosc-wyniki-badania-ma…
23. Tamże.
24. Tamże.
25. Firmy rodzinne: wartości, szanse i wyzwania, wyd. cyt.
26. Badanie przeprowadzone wśród kluczowych decydentów w firmach rodzinnych. Wzięło w nim udział 2043 przedsiębiorców – przedstawicieli firm rodzinnych z 82 państw. Badanie trwało od 20 października 2022 roku do 22 stycznia 2023 roku.
27. Polskie firmy rodzinne odnotowują zaskakujące wzrosty, https://forsal.pl/biznes/firma/artykuly/8718640,polskie-firmy-rodzinne-…
28. Nowy wymiar zaufania. Polska edycja globalnego Badania Firm Rodzinnych Family Business Survey 2023, https://www.pwc.pl/pl/pdf-nf/2023/Raport_z_badania_polskich_firm_rodzin…
29. Firmy rodzinne a cyfrowa przyszłość…, wyd. cyt.
30. Tamże.
31. Tamże.
32. M. Wojewoda, Modele biznesowe firm rodzinnych – wyzwanie przyszłości, https://familybusiness.ibrpolska.pl/modele-biznesowe-firm-rodzinnych-wy…
33. B. Chmielewiec, Tworzenie zespołów projektowanych kompetencją przyszłości firm rodzinnych, „Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie”, nr 1(50), 2019, s. 72-79. DOI:10.5604/01.3001.0013.2058, https://econjournals.sgh.waw.pl/KNoP/article/view/1109/976
34. D. Skowroński, Myślenie projektowe a projektowanie organizacji, „Przegląd Nauk Ekonomicznych”, nr 31/2018, https://dspace.uni.lodz.pl/bitstream/handle/11089/31881/My%C5%9Blenie%2…
35. T. Budziak, Raport: Jaką przyszłość ma polski biznes rodzinny?, Warsaw Enterprise Institute, wrzesień 2021, https://wei.org.pl/wp-content/uploads/2021/10/Jaka-przyszlosc-ma-polski…